Możliwość zmiany umowy ze względu na nieoczekiwaną zmianę stosunków społecznych – klauzula Rebus sic stantibus
Ogłoszony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-Cov-2 stan epidemii niewątpliwie doprowadzi do ograniczenia wielu zakresów działalności gospodarczej, co w konsekwencji może doprowadzić do ograniczenia możliwości właściwego wykonania zawartych przez przedsiębiorców umów. Skutkiem powyższego może być zaistnienie niepożądanych sytuacji, gdzie wykonanie umowy będzie wiązało się z nadmiernymi trudnościami lub doprowadzi do powstania rażącej straty dla jednej ze stron.
W razie zaistnienia takiej sytuacji strony w pierwszej kolejności powinny próbować zmienić treść wiążącego je stosunku prawnego w drodze porozumienia. Jeżeli jednak zmiana warunków umowy w drodze renegocjacji nie powiedzie się, warto rozważyć możliwość skorzystania z uregulowanej w kodeksie cywilnym reguły nadzwyczajnej zmiany „rebus sic stantibus”.
Zgodnie z tą zasadą zawartą w art. 3571 kodeksu cywilnego: „jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia przez dłużnika byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidziały przy zawarciu umowy, sąd może – po rozważeniu interesów stron – oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym”. Powyższa zasada pozwala na zwrócenie się do sądu z powództwem o zmodyfikowanie treści wiążącego strony stosunku prawnego ze względu na zmianę okoliczności, które pojawiły się już po zawarciu umowy.
Istotnym elementem klauzuli rebus sic stantibus jest oparcie możliwości jej zastosowania wyłącznie w oparciu o orzeczenie sądu. Przedsiębiorca nie jest zatem uprawniony do skutecznego, bezpośredniego żądania zmiany warunków umowy od jej drugiej strony, ani tym bardziej do samodzielnego złożenia oświadczenia woli w tym zakresie i jednostronnej zmiany sposobu jej wykonywania czy warunków rozliczeń.
Stosowanie klauzuli rebus sic stantibus jest uzależnione od spełnienia czterech przesłanek:
- źródłem powstania zobowiązania musi być umowa – co do zasady art. 3571 kodeksu cywilnego odnosi się do wszystkich umów, zarówno nazwanych, jak i nienazwanych, bez względu na to, czy są wzajemne, czy jednostronne, odpłatne lub nieodpłatne;
- zmiana stosunków pomiędzy stronami kontraktu ma charakter nadzwyczajny – rozumie się przez to stan rzeczy, który jest niebywały i zdarza się niezwykle rzadko. Spośród takich stanów można przykładowo wskazać właśnie różnego rodzaju epidemie bądź klęski żywiołowe;
- zmiana ta niesie ze sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą, czego strony – zawierając umowę – nie przewidywały – trudności mogą powstać z przyczyn gospodarczych lub technicznych. Mogą dotyczyć zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. Z kolei pojęcie rażącej straty związane jest z aspektem majątkowym. Ponadto, niezbędne jest wykazanie, że strony w chwili zawarcia umowy nie przewidywały ustawowo określonych następstw nadzwyczajnej zmiany stosunków;
- między dwiema ostatnimi przesłankami zachodzi związek przyczynowy – między nadzwyczajną zmianą stosunków a nadmierną trudnością lub groźbą rażącej straty ma zachodzić związek przyczynowy.
Zaistnienie przytoczonych przesłanek nie przesądza automatycznie o tym, że sąd oznaczy nowy sposób wykonania zobowiązania, zmieni bądź rozwiąże umowę – decyzja w tym względzie wymaga bowiem rozważenia zagadnienia w aspekcie zasad współżycia społecznego oraz interesu wszystkich stron danego stosunku prawnego. Należy rozważyć skutki majątkowe orzeczenia w stosunku do obu stron, zwłaszcza że mogą one być niewspółmierne do stopnia i zakresu ingerencji sądu w treść zobowiązania.
Stan prawny na dzień 01 marca 2021 roku
